ابن‌قولویه ابوالقاسم جعفر بن محمد قمیاِبْنِ قولویه، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر قمی (د ۳۶۸ یا ۳۶۹ق/ ۹۷۹ یا ۹۸۰م)، محدث و فقیه امامی است. وی از برجسته‌ترین چهره‌های راویان شیعه در قرن چهارم هجری است. وی یکی از بهترین شاگردان محمد بن یعقوب کلینی و از برجسته‌ترین مشایخ شیخ مفید به شمار می‌آید. ۱ - شرح حالجعفر در شهر قم، شهر شیفتگان خاندان رسالت و در خانواده‌ای اهل علم و تقوا چشم به دنیا گشود. او از همان کودکی مهر به محمد و آل محمد را از خانواده خود آموخت و به فراگیری علم و دانش در محضر درس پدر و برادرش که از راویان بزرگ شیعه به شمار می‌آمدند مشغول گشت. او در محضر بسیاری از بزرگان شیعه شاگردی کرد تا خود نیز یکی از چهره‌های درخشان علم و فقاهت گردید. ؛ اما از آن‌جا که سعد بن عبدالله اشعری (د ۲۹۹ یا ۳۰۱ق)، از مشایخ قم، در شمار نخستین استادان او بوده، و به قراین دیگر می‌توان گفت که وی در قم آغاز به تحصیل کرده است. [۱]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۲]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۴۰۳-۴۰۴، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
۲ - شخصیتجعفر بن محمد بن قولویه از بارزترین چهره‌های علمی دوران خود بوده و روایات او در طول هزار سال پیوسته در مجموعه‌های روایی بزرگ شیعه نقل شده و به آن استناد می‌شود. علما و فقهای شیعه برای او احترام خاصی قائلند و توثیق بسیاری از روات شیعه به دلیل روایت او از آنها است. شیخ مفید از دریای علم او بهره‌های فراوان برده و او را بسیار ستوده است. ۳ - بیان بزرگان۳.۱ - نجاشینجاشی، یکی از بزرگ‌ترین روات شیعه درباره ایشان می‌گوید: «هر زیبایی و علمی که مردم را با آن وصف نمایی، برتر از آن را در جعفر بن محمد بن قولویه خواهی یافت.» ۳.۲ - شیخ طوسیشیخ الطائفة، شیخ طوسی در کتاب فهرست درباره او چنین می‌گوید: «ابو القاسم، جعفر بن محمد بن قولویه قمی، شخصیتی مورد اطمینان و دارای تالیفاتی فراوان، به تعداد ابواب فقه، می‌باشد.» ۳.۳ - سید ابن طاووسسید ابن طاووس درباره ایشان می‌فرماید: «وی راوی راستگویی است و همه اتفاق بر امانت او دارند.» ۴ - سفرهای علمیابن قولویه برای فراگیری حدیث مسافرتهایی به نقاط مختلف داشته که از آن میان در اسناد روایات نام نقاطی چون ری، عسکر مُکرَم (در خوزستان ) و مصر یاد شده است. [۳]
جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۵۲، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
[۴]
جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۲۵۳، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
[۵]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۱۰، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
به گفته راوندی [۶]
قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، ج۱، ص۷۲، بمبئی، ۱۳۰۱ق.
وی در ۳۳۷ق ( سال بازگرداندن حجر الاسود به مکه توسط قرامطه ) یا ۳۳۹ق، [۷]
مسعودی، التنبیه و الاشراف، ج۱، ص۳۴۶، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م.
به قصد رفتن به حج وارد بغداد شد، ولی ظاهراً بیماری او را از ادامه سفر بازداشت و ناچار در همان‌جا سکنی گزید. احتمال می‌رود که وی پیش‌تر نیز به عراق آمده باشد، زیرا شماری از استادان عراقی او پیش از این تاریخ درگذشته بودند.۵ - مشایخ حدیثابن قولویه از مشایخ بسیاری بهره برده که از آن میان می‌توان احمد بن ادریس قمی، علی ابن بابویه قمی، ابن ولید قمی، ابن عُقده، محمد بن یعقوب کلینی، ابوعمرو کشّی، عبدالعزیز بن یحیی جَلودی، ابن همام اسکافی و همچنین پدرش محمد و برادرش علی را نام برد. [] [۱۱]
جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۲۵۰، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
[۱۲]
احمد نجاشی، رجال، ج۲، ص۵۹، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۱۳]
احمد نجاشی، رجال، ج۲، ص۳۸۷، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۱۴]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
[۱۵]
محمد ابن شاذان، مائة منقبة، ج۱، ص۱۶۰، قم، ۱۴۰۷ق.
[۱۶]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۳۱، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
وی همچنین از طریق مکاتبه نائل به دریافت اجازه از ابن ابی عقیل عُمانی گشت. [۱۷]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۱۵۴، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
۶ - شاگردانشخصیتهای فراوانی نیز از محضر او بهره برده‌اند مانند: ۱-شیخ مفید ۲- حسین بن عبید الله غضائری ۳- احمد بن عبدون ۴- تلعکبری ۵- ابن عزور ۶- محمد بن سلیم صابونی ۷ - راویان حدیثاز راویان ابن قولویه اینان را می‌توان نام برد: ابن عبدون، ابن عیاش جوهری، حسین بن عبیدالله غضائری، شیخ مفید، محمد بن علی بن بابویه، ابن شاذان قمی، ابن نوح سیرافی و سرانجام هارون بن موسی تَلّعُکبری که ابن قولویه نیز از وی استفاده کرده است [۱۸]
جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، ج۱، ص۱۸۵، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق.
[۲۰]
محمد ابن بابویه، فضائل الاشهر الثلاثة، ج۱، ص۳۳، به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق.
[۲۱]
حسین غضائری، تکملة رسالة آل اعین، ج۱، ص۹۷، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق.
[۲۳]
محمد ابن شاذان، مائة منقبة، ج۱، ص۱۶۰، قم، ۱۴۰۷ق.
[۲۴]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۲۵]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۴۰۳، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۲۶]
احمد نجاشی، رجال، ج۲، ص۲۳۶، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۲۷]
۴۵۸، محمد طوسی، رجال، به‌کوشش محمدصادق‌بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م.
[۲۸]
محمد طوسی، الفهرست، ص۶۴، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۲۹]
محمد ذهبی، تاریخ الاسلام، ص۳۹۳-۳۹۴، سالهای ۳۵۱-۳۸۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م.
در مورد وثاقت وی باید گفت که شیخ مفید از او تعبیر به صدوق کرده [۳۰]
احمد نجاشی، رجال، ج۲، ص۴۲۲، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
و نجاشی [۳۱]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۵، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
و طوسی [۳۲]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۴۲، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
وی را توثیق کرده‌اند.۸ - وفاتابن قولویه در بغداد وفات یافت و در کاظمین مدفون گردید. [۳۳]
محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج۱۰۴، ص۱۹، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م.
[۳۴]
عبدالله افندی، ریاض العلماء، ج۶، ص۳۲، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق.
ازبازماندگان وی تنها پسرش ابواحمد عبدالعزیز را می‌شناسیم که از راویان حدیث بوده است. [۳۵]
محمد طوسی، امالی، ج۲، ص۳۰۰، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م.
۹ - آثارابن قولویه دارای تالیفاتی در حدیث و فقه بوده که مشهورترین آنها [[کامل الزیارات]] است و در ۱۳۵۶ق در نجف به کوشش عبدالحسین امینی به چاپ رسیده است. این کتاب که یکی از مهم‌ترین منابع امامیه در زیارات است، به نوبه خود مورد استفاده شیخ مفید در المزار و دیگران قرار گرفته است. در سده‌های اخیر کامل الزیارات به عنوان یک منبع رجالی نیز مطرح شده و مورد استفاده برخی از رجال شناسان امامی قرار گرفته است. [۳۶]
محمد حرعاملی، وسائل الشیعة، ج۲۰، ص۶۸، به کوشش محمد رازی، تهران، ۱۳۷۷- ۱۳۸۰ق.
[۳۷]
حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج۳، ص۵۲۲ -۵۲۳، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق.
ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، ج۱، ص۵۰، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. از دیگر آثار ابن قولویه که امروزه نشانی از آنها در دست نیست، می‌توان الاربعین، تاریخ الشهور و الحوادث فیها، الحج، الشهادات، الصداق، الصلاة، الفطرة، القضاء و ادب الحکام، قیام اللیل و النوادر را نام برد. [۳۸]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۶، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۳۹]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۴۲، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
[۴۰]
محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ج۱، ص۳۰، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م.
همچنین طوسی [۴۱]
محمد طوسی، الفهرست، ج۱، ص۴۲، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه.
از کتابی با تعبیر فهرست مارواه من الکتب و الاصول یاد می‌کند که ظاهراً مورد استفاده خود وی در فهرست و نجاشی در رجال قرار گرفته است. وی اثری نیز با عنوان العدد فی شهر رمضان داشته که در آن نظر خود را درباره عدم نقصان ماه رمضان بیان کرده است. [۴۲]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۶، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۴۳]
علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، ج۱، ص۵ -۶، تهران، ۱۳۹۰ق.
ابن داوود قمی (ه م) ردیه‌ای بر این کتاب نوشته که خود انگیزه نوشتن کتاب الرد علی ابن داود فی عدد شهر رمضان از جانب ابن قولویه بوده است. [۴۴]
احمد نجاشی، رجال، ج۱، ص۳۰۶، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
[۴۵]
احمد نجاشی، رجال، ج۲، ص۳۰۵، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق.
گفتنی است که گزیده‌ای از یکی از آثار ابن قولویه در مستطرفات السرائر ابن ادریس [۴۶]
محمد ابن ادریس، مستطرفات السرائر، ج۱، ص۱۴۱- ۱۴۷، قم، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷م.
برجای مانده است.۱۰ - فهرست منابع(۱) محمد ابن ادریس، مستطرفات السرائر، قم، ۱۴۰۸ق/ ۱۹۸۷م. (۲) محمد ابن بابویه، فضائل الاشهر الثلاثة، به کوشش غلامرضا عرفانیان، نجف، ۱۳۹۶ق. (۳) محمد ابن شاذان، مائة منقبة، قم، ۱۴۰۷ق. (۴) محمد ابن شهر آشوب، معالم العلماء، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۰ق/ ۱۹۶۱م. (۵) علی ابن طاووس، اقبال الاعمال، تهران، ۱۳۹۰ق. (۶) جعفر ابن قولویه، کامل الزیارات، به کوشش عبدالحسین امینی، نجف، ۱۳۵۶ق. (۷) عبدالله افندی، ریاض العلماء، به کوشش احمد حسینی، قم، ۱۴۰۱ق. (۸) محمد حرعاملی، وسائل الشیعة، به کوشش محمد رازی، تهران، ۱۳۷۷- ۱۳۸۰ق. (۹) ابوالقاسم خویی، معجم رجال الحدیث، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۰) محمد ذهبی، تاریخ الاسلام، سالهای ۳۵۱-۳۸۰ق، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، ۱۴۰۹ق/ ۱۹۸۹م. (۱۱) قطب الدین راوندی، الخرائج و الجرائح، بمبئی، ۱۳۰۱ق. (۱۲) محمد طوسی، امالی، بغداد، ۱۳۸۴ق/ ۱۹۶۴م. (۱۳) محمد طوسی، رجال، به‌کوشش محمدصادق‌بحرالعلوم، نجف، ۱۳۸۱ق/ ۱۹۶۱م. (۱۴) محمد طوسی، الفهرست، به کوشش محمد صادق بحرالعلوم، نجف، کتابخانه مرتضویه. (۱۵) حسین غضائری، تکملة رسالة آل اعین، به کوشش محمد علی موحد ابطحی، اصفهان، ۱۳۹۹ق. (۱۶) محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، ۱۴۰۳ق/ ۱۹۸۳م. (۱۷) مسعودی، التنبیه و الاشراف، قاهره، ۱۳۵۷ق/ ۱۹۳۸م. (۱۸) محمد مفید، الامالی، به کوشش حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، قم، ۱۴۰۳ق. (۱۹) محمد مفید، المزار، قم، ۱۴۰۹ق. (۲۰) احمد نجاشی، رجال، به کوشش محمد جواد نایینی، بیروت، ۱۴۰۸ق. (۲۱) حسین نوری، مستدرک الوسائل، تهران، ۱۳۱۸-۱۳۲۱ق. ۱۱ - عناوین مرتبطکامل الزیاره (کتاب) ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن‌قولویه»، ج۴، ص۱۶۶۰. |